(27 Madde)
Hızlı ve Yavaş Düşünme’de Kahneman’a göre insan zihni hatalara açıktır ve düşünme süreci 2 sistemden oluşur (1. Sistem ve 2. Sistem), hataların ya da yanlılıkların sebebini ise 1. sistem oluşturur.
1. Sistem: Bilinçdışı, Hızlı, Duygularla hareket eder, Çağrışımları kullanır.
2. Sistem: Bilinçli, Yavaş, Mantıkla hareket eder, Çaba harcar, Sistem 1 zorlanınca devreye girer.
Hızlı ve Yavaş düşünme aşamalarında hayatımızdaki baskın düşünce biçimini Sistem 1 oluşturur, çünkü birçok kararı ya da eylemi düşünmeden veririz. Davranış ve kararlar ilkel ve duygusal beyinde oluşan bilinçdışı süreçlerle şekillenir.
Normal bir trafikte araba kullanırken Sistem 1 devrededir ama önemli bir manevra yapmamız gerektiğinde Sistem 2 devreye girer. Sistem 1 kendiliğinden çalışır. Bizim vücudumuz “en az zahmet ve en düşük enerji” yasasına uyduğu için gündelik hayatımızda çoğu işimizi Sistem 1 yönetir. Sistem 1, biz farkında bile olmadan bütün verileri toplar, değerlendirir ve karar almamızı sağlar. Sistem 1, bizim daha önemli işlere yoğunlaşmamızı sağlamak için bizi rahat ettirir.
Aşağıda Sistem 1’i etkileyen 27 maddeyi paylaşıyorum;
1. Bilinçaltı Tamamlama;
Gün sözcüğünü duyduğunuzda aklınıza ilk gelen sözcük nedir?
-Gece, güneşli
Psikologlar bir sözcüğü görmenin ya da duymanın, birçok ilintili sözcüğün anımsanabilme kolaylığında anlık ve ölçülebilir değişimlere neden olduğunu keşfettiler.
Yakınlarda YEMEK sözcüğünü görmüş ya da duymuşsanız, -ORBA’yı herhalde ÇORBA olarak tamamlarsınız, TORBA değil. Eğer az önce ÇARŞI gördüyseniz tam tersini yaparsınız.
2. Florida Etkisi;
Deneyde öğrencilerden beş sözcüklü bir kümeden dört sözcüklü cümleler kurmalarını istediler. Bir grup öğrenciye verilen karıştırılmış cümleler, yaşlı insanlarla ilintili sözcükler içeriyordu.(unutkan, kel ,gri, kırışık gibi) Denekler görevi tamamladıktan sonra başka bir deney için koridorun ucundaki ofise gönderildiler. Deney o kısa yürüyüşten ibaretti. Araştırmacıların deneklerin koridordun bir ucundan diğerine ulaşma zamanını ölçtüler.
Yaşlılık temasıyla ilgili sözcüklerle cümle kuran gençler koridorun diğer ucuna daha yavaş yürümüşlerdi. “Florida Etkisi” iki tetikleme evresi içerir. Önce yaşlı sözcüğü hiç zikredilmediği halde, sözcükler kümesi yaşlılık düşüncesini tetikler, sonra bu düşünceler yaşlılık ile ilintili olan yavaş yürüme şeklindeki davranışı tetikler. Fakat istisna olarak yaşlılardan hoşlanmıyorsanız daha hızlı hareket etmiş olabilirsiniz.
(Ör: Hızlı tüketim malları satan yerlerde hızlı müzik çalması tetiklemenin bir örneğidir.)
3. Kabul ve Red;
Basit, sıradan jestler de düşünce ve duygularımızı bilinçsizce etkileyebilir. Bir deneyde, insanlardan kendilerine verilen kulaklıklardan gelen mesajları dinlemeleri istendi ve deneyin amacının ses cihazının kalitesini sınamak olduğu söylendi ve kafalarını sık sık hareket ettirip sesin bozulup bozulmadığını kontrol etmeleri tembih edildi.
Katılımcıların yarısına başlarını evet anlamında öne arkaya, yarısına da başlarını hayır anlamında iki yana sallamaları söylendi.
Evet anlamında sallayanlar duydukları mesajı kabul etme, hayır anlamında sallayanlarsa reddetme eğilimindeydi.
4. Lady Machbeth Etkisi:
Arındırma büyük oranda, bedenin bir günaha bulaşmış kısımlarına özgüdür. Bir deneyde katılımcılar, hayali bir kişiye telefonda ya da e-postayla “yalan söylemeye” yönlendirildiler. Değişik tüketici ürünlerinin albenisinin sınandığı daha sonraki bir deneyde, telefonda yalan söyleyenler ağız gargarasını sabuna, e-postayla yalan söyleyenlerse sabunu ağız gargarasına tercih ettiler.
5. Bilişsel Rahatlık;
Keyfiniz yerindeyken bir konuşmacıyı dinlemek, hatta sizi gülümsetmek için ağzınızda enlemesine bir kalem tutmak bile bilişsel rahatlığa yol açar.
Bunun aksine, okunaksız bir fontla veya silik basılmış ya da karışık bir dille kaleme alınmış talimatları okurken, ya da keyfiniz kaçtığında, hatta kaşlarınızı çattığınızda bilişsel gerginlik hissedersiniz.
Bilişsel rahatlık halindeyseniz, muhtemelen keyfiniz yerindedir; gördüğünüzü beğenir, duyduğunuza inanır, sezgilerinize güvenirsiniz.
Gergin hissettiğinizdeyse, teyakkuz halinde ve kuşkucu olursunuz. Daha az sezgisel ve yaratıcı olursunuz.
Araştırmacılar mutluluk verici şeyler düşünmelerini sağlayarak denekleri iyi bir ruh haline sokmanın kararlarının doğruluğunu iki kattan fazla artırdığını bulguladılar.
6. Aşina Olmak;
Aşinalık hissinin, önceki bir deneyimin doğrudan yansıması olduğuna işaret eden basit ama güçlü bir “geçmişlik” niteliği vardır. Daha önce gördüğünüz sözcükleri yeniden görmek kolaylaşır, onları başka sözcüklerden daha kolay farkeder ve daha hızlı okursunuz.
Kısacası, daha önce gördüğünüz bir sözcüğü bilişsel olarak daha kolay algılarsınız ve bu rahatlık hissi size tanıdıklık izlenimi verir. Daha sık gösterilen sözcükler yalnızca bir ya da iki kez gösterilen sözcüklerden çok daha olumlu değerlendirilmiştir. Bulgular çince ideogramların, yüz resimlerinin ve rasgele biçimlendirilmiş çokgenlerin kullanıldığı birçok deneyde doğrulanmıştır. —> (Ör: sosyal medya)
7. Bir Fikri Nasıl Kabul Ederiz?;
Bir cümlenin doğru olduğunu nasıl anlarız? Mantık veya çağrışım yoluyla başka inanç ya da tercihlerimize güçlü biçimde bağlıysa veya güvendiğiniz, hoşlandığınız bir kaynaktan geliyorsa, bilişsel rahatlık hissedersiniz.
(About Me)
8. Musa Yanılması;
“Musa, her türden kaç hayvanı gemisine aldı? Bu sorudaki yanlışı fark edenlerin sayısı o kadar azdır ki, ” Musa Yanılsaması” adı verilmiştir.
Gemiye hayvanları alan Musa değil, Nuh Peygamber’dir. Gemiye binen hayvanlar fikri, kutsal kitapla bir bağlam yaratır ve Musa o bağlamda anormal değildir. Olumlu anlamda onu beklemediniz ama adının anılması şaşırtıcı olmadı.
Bilişsel rahatlıkta olduğu gibi bu Musa ve gemi arasında çağrışımsal tutarlılık saptayıp, soruyu hemen kabul ettiniz. Bu cümlede Musa yerine George Bush olsaydı kabul edemezdiniz.
9. Hale Etkisi;
Başkan’ın politikalarını beğeniyorsanız, muhtemelen sesini ve dış görünüşünü de beğeniyorsunuzdur. Bir kişinin gözlemleyemediğiniz şeyler dahil her şeyini beğenme (veya beğenmeme) eğilimi “Hale Etkisi” olarak bilinir. “Hale Etkisi” insanlara ve durumlara bakış açımızı biçimlendirmekte önemli rol oynayan yaygın bir önyargıyı ifade etmek için kullanılır. 1. Sistemin ürettiği dünya tasvirini basitleştirmenin ve daha tutarlı bir hale getirmenin yollarından biridir.
(Ör: Bir partide Joan adında bir kadınla tanışıyor ve onu konuşkan, cana yakın buluyorsunuz. Sonra bir hayır işine katkıda bulunabilecek insanlar arasında onun adı geçiyor. Joan’ın cömertliği hakkında ne biliyoruz? doğru yanıt: hemen hemen hiçbir şey çünkü sosyal ortamlarda hoş davranan insanların aynı zamanda hayır işlerine cömertçe bağışta bulunduğunuza inanmanız için pek az neden vardır. Ama siz Joan’ı beğeniyorsunuz ve onu düşündüğünüzde beğenme duygusunu geri kazanacaksınız. Aynı zamanda cömertliği ve cömert insanları da beğeniyorsunuz. Çağrışım yoluyla, artık Joan’ın cömert olduğuna inanmaya eğilimlisiniz. Cömert olduğuna inandığınız için de, muhtemelen şimdi Joan’ı daha çok beğeniyorsunuz, çünkü sevimli özelliklerine cömertliği de eklemiş bulunuyorsunuz.)
10. Temel Değerlendirme;
Temeldeki bir yoğunluk ölçeği, farklı boyutlar üzerinden eşleştirmeye olanak veriyor. Suçlar renk olsaydı, cinayet hırsızlıktan daha koyu bir renk olurdu. Müzik şeklinde ifade edilseydi kitle katliamı otopark cezasına göre daha sert bir müzikle eşleşirdi.
(Ör: Sinemada kullanılan bir teknik.)
11. Ardışık Soruların Önemi;
A. Bugünlerde ne kadar mutlusunuz?
Geçen ay kaç kişiyle çıktınız?
B. Geçen ay kaç kişiyle çıktınız?
Bugünlerde ne kadar mutlusunuz?
B’deki sıralamayla çıkılan kişilerin sayısı ile bildirilen mutluluk arasındaki ilinti yüksek. Sebebi romantik yaşamlarını düşünmeleri istendiğinde duygusal bir tepki göstermeleridir. Birçok kişiyle çıkmış öğrencilere hayatlarının mutlu bir yanı, kimseyle çıkmayanlara ise yalnızlıkları ve reddedildikleri hatırlatılıyordu. Genel mutluluk hakkındaki soru geldiğinde, çıkmayla ilgili sorunun uyandırdığı duygu henüz herkesin aklındaydı, bu nedenle 2. sorunun cevabını etkiliyordu.
12. Çıpalama;
Alıcı ile satıcı arasındaki tek mesele fiyat olduğunda ilk hamleyi yapmak avantaj sağlar.
Başlangıç çıpasının sonuç üzerinde büyük etkisi vardır. Müzakere derslerinde karşı tarafın fahiş bir teklifte bulunduğunu düşünüyorlarsa aynı ölçüde aşırı bir karşı teklif yerine açıkça o rakam varken görüşmeyi sürdürmeyeceklerini belirtmelerini öğütlerdim.
(Ör: Sioux City’de süpermarket müşterileri Campbell hazır çorbasının normal fiyattan %10 indirimli bir promosyonuyla karşılaştılar. Bazı günlerde tabelada KİŞİ BAŞINA 12 KUTUYLA SINIRLIDIR, bazı günlerdeyse KİŞİ BAŞINA SINIR YOKTUR yazıyordu. Müşteriler sınır konulan günlerde, sınırın kaldırıldığı günlerdekinin iki katı kadar ortalama 7 kutu aldılar.)
13. Bulunabilirlik ve Duygulanım
Felçler tüm kazaların toplamından neredeyse iki kat daha fazla ölüme neden oluyor ama insanların %80’i kaza sonucu ölümü daha olası buldu
Kasırgalar astımdan daha sık ölüme neden oluyormuş gibi göründü ama astım 20 kat daha fazla ölüme yol açıyor. Yıldırım çarpmasından ölüm aslında gıda zehirlenmesi nedeniyle ölümden daha az olası bulundu gerçekte 52 kat daha sık görülüyor.
Çünkü sıra dışı olaylar orantısız şekilde dikkat çekiyor ve medya bunları haberleştiriyor. Maruz kaldığımız mesajların yaygınlığı ve duygusal yoğunluğu olayların sıklığıyla ilgili beklentilerimizi çarpıtıyor.
14. Duygusal Kuyruk, Rasyonel Köpeği Sallar;
İnsanlar riskli olduklarına inandıkları teknoloji ve maddelerde pek yarar görmez veya yarar gördüklerinin riskli olduğuna inanmazlar.
Örnek: Araştırmacılar katılımcıların bazılarına teknolojinin yararını, bazılarına da düşük risklerini vurgulayan argümanlar okutturdu. Bir teknolojinin yararlarını öven bir mesaj alan kişiler, riskleri hakkındaki inançlarını da değiştirdiler. Artık eskisinden daha çok beğendiği bir teknolojiyi aynı zamanda daha az riskli olarak algıladılar.
15. Sayılar İkna Edebilir Mi?
İstatistiksel olgular öğretilen kişiler, duyduklarını arkadaşlarına anlatacak kadar etkilenebilirler ama bu dünya anlayışlarının gerçekten değiştiği anlamına gelmez.
İkna edici nedensel istatistikler bile, kişisel deneyimlerden kaynaklanan ya da uzun süredir beslenen inançları değiştirmeyecektir. Fakat münferit yaşanılan olayların da güçlü bir etkisi vardır. Bu sebeple şahsına yönelik soruların kişiliği etkilemesinin sebebi de budur.
Bir şeyi kendi davranışınızda sürprizler görerek öğrenmeniz, genel olarak insanlar hakkında şaşırtıcı olgular duyarak öğrenmenizden daha olasıdır.
(Ör: Siyasetçiler hedef kitleye ulaşmak için insanların önüne koyduğu rol modellerle bunu amaçlamıştır. Bir kitleyi bir kişi üzerinden anlatmak daha anlaşılır gelir. Buradaki temsiliyet ve empati, duyguların geçişini kolaylaştıracaktır.)
16. Deneyim
Sezgi deneyimdir. Düzenlilik olduğu sürece de güvenilirdir.
Gereken deneyim ise eylemlerle sonuçları arasında uzun bir süre yoksa elde edilebilir. Sonuçları uzun sürede gerçekleşen eylemlerin kontrol edilmesi veya karşılaştırılması çok zordur bu sebeple deneyim zor oluşur.
17. Ölüm Öncesi Tekniği;
Karar alınması planlanan oturumdaki konuşmada: “Farz edin ki gelecek yıllardan birindeyiz. Planı şu anki haliyle hayata geçirmişiz. Sonuç felaket olmuş. Lütfen 5 dakikanızı ayırıp o felaketin kısa öyküsünü yazın.
“Bu tekniğin iki avantajı vardır:
1. Karar verilmiş gibi görüldüğü anda grup düşüncesini alt eder ve hayal gücünü serbest bırakır.
2. Kuşkuları meşru kılar. Daha önce dikkate almadıkları olası tehditleri aramaya teşvik eder.
18. Neden Piyango Bileti Alıyoruz?
İnsanlar piyango biletini kazanma ihtimali olduğu için olduğundan çok kazanma hayalini kurdurabilmesinden dolayı alırlar.
Duygusal olarak 0 ve 1 arasındaki fark 1 ve 2 arasındaki farktan daha fazladır.
Tersi bir durumda fakir bir insanın ve zengin bir insanın sigortaya bakış açısındaki farklılık da aynı şekildedir. 2’den 1’e düşmenin korkusuyla 1’den 0’a düşmenin korkusu bir değildir.
19. Kayıp ve Kazanç;
Birbirleriyle doğrudan karşılaştırıldıklarında ya da tartıldıklarında, kayıplar kazançlardan daha büyüktür.
Olumlu ve olumsuz beklenti ya da deneyimlerin gücü arasındaki bu asimetrinin evrensel bir tarihi vardır: Tehditleri fırsatlardan daha acil olarak gören organizmaların hayatta kalma ve üreme olasılığı daha yüksektir.
(Ör: Peki 1’den 2’ye ve 3’den 2’ye inmek arasında fark var mı ? Birbirine eş korku ve sevinç mi yaşanıyor ?
A. Elinizde $1000 var ve seçenekler;
%50 olasılıkla $1000 kazanmak veya kesin olarak $500 kazanmak.
B. Elinizde $2000 var seçenekler;
%50 olasılıkla $1000 kaybetmek veya kesin olarak $500 kaybetmek
İlk seçimde, yanıt verenlerin büyük çoğunluğu kesin olanı tercih etti.
İkinci seçimde ise büyük çoğunluk kumar oynamayı tercih etti.)
20. Mülkiyet Etkisi;
Mülkiyet etkisinde bir insan sahipse eldekinden vazgeçmenin acısını göze alır. Sahip değilse elde etmenin zevkini göz önüne alır. Kayıptan kaçınmaktan dolayı bu değerler eşit değildir.
(Ör: Gözde bir topluluğun vereceği kapalı gişe konsere 200 liradan aldığınız normal bir bilet var elinizde. Açgözlü bir hayransınız ve bilet için 500 liraya kadar para vermeye razı olurdunuz. Şimdi biletiniz elinizde ve internette daha zengin ve çaresiz hayranların 2000 lira teklif ettiklerini öğreniyorsunuz satar mıydınız? Çoğu hayran gibiyseniz satmazdınız. Bu mülkiyet etkisidir.)
21. Negatifliğin Hakimiyeti;
Beyin bütünüyle simgesel tehditlere bile hızla tepki verir. Duygu yüklü sözcükler dikkat çeker ve kötü sözcükler (savaş, suç) mutlu sözcüklerden (barış, sevgi) daha çabuk dikkat çeker.
Tek bir hamam böceği kirazlarla dolu bir kasenin çekiciliğini mahveder, ama bir kiraz hamam böcekleriyle dolu bir kaseye hiçbir şey yapmaz. (Hızlı ve Yavaş Düşünme)
Olumsuz, birçok açıdan olumluya baskın çıkar ve kayıptan kaçınma da yaygın bir olumsuzluk hakimiyetinin belirtilerinden biridir. “Kötü iyiden güçlüdür.”
22. Terör Nasıl İşliyor?
İsrail’de otobüste bombalı saldırılar olduğu dönemde ” kırmızı ışıkta bir otobüsün yanında durmaktan hoşlanmadığımı ve ışık değiştiğinde her zamankinden daha çabuk gaza basıp gittiğimi farkettim. Aslına bakılırsa araba kazasında yaralanma olasılığım otobüsün yanında durmaya oranla daha yüksekti.
Beni harekete geçiren, anın deneyimiydi: otobüse yakın olmak bombaları düşündürüyordu ve bunlar tatsız düşüncelerdi. Başka bir şey düşünmek istemediğim için otobüslerden uzak duruyordum.”
Terörizm öncelikle bulunabilirliği tetikliyor. Medyanın ilgisi ve sık sık sözünün edilmesiyle sürekli pekiştirilen gayet canlı bir ölüm ve hasar imgesi, özellikle de otobüs görüntüsü gibi belirli bir durumla ilişkilendirmişse, epeyce erişilebilir hale gelir.
Duygusal uyarım çağrışımsal, otomatik ve kontrol dışıdır. Koruyucu eylem için bir dürtü üretir. 2. Sistem belki bu bilgiyi bilir ama bu bilgi kendiliğinden oluşan rahatsızlığı ve ondan kaçınma isteğini ortadan kaldırmaz.
23. Piyango Nasıl İşliyor?
New York kentindeki pek çok mağazada piyango bileti satılıyor ve işler iyi gidiyor. Yüksek ödüllü piyango psikolojisi, terör psikolojisine benzer.
Büyük ödülü kazanmanın nefes kesici olasılığı toplum içinde paylaşılır, işte ve evde yapılan sohbetlerde pekiştirilir. Bilet almak hemen hoş hayallerle ödüllendirilir; tıpkı otobüsten uzak durmanın hemen korkudan kurtulmakla ödüllendirilmesi gibi.
Her iki durumda da gerçek olasılık önemsizdir; yalnızca olabilirlik önem taşır.
24. Karar Ağırlığı;
Sayı vermek yüzde vermekten her zaman daha etkilidir.
(Ör: A. Mr. Jones benzeri hastaların, taburcu edilmelerinden sonra ilk birkaç ay içinde başkalarına karşı bir şiddet eyleminde bulunma olasılıklarının %10 olduğu tahmin ediliyor.
B. Mr. Jones her 100 hastadan 10’unun, taburcu edilmelerinden sonra ilk birkaç ay içinde başkalarına karşı bir şiddet eyleminde bulundukları tahmin ediliyor.
Sıklık formatını gören profesyonellerin B durumundaki hastayı taburcu etmeyi reddetme oranı 2 kat fazla oldu. Daha canlı tarif, aynı olasılık için daha yüksek bir karar ağırlığı üretir)
25. Maliyet Zarar Değildir;
Sorun: Kredi kartları benzin istasyonlarından yapılan alışverişler için nakite göre farklı fiyatlandırmalarına karşı çıkıyorlardı fakat istedikleri olmayınca farklı bir stratejiye yönlendiler.
Çözüm: Kredi kartıyla yapılan alışverişi ek ücret olarak göstermek değil, nakitle yapılan alışverişi indirim olarak adlandırmak. Çünkü insanlar indirimden vazgeçmeye ek ücret ödemekten daha hazırdırlar. Bu ikisi ekonomik açıdan eş değer olsa da duygusal açıdan eşdeğer değildir.
26. Deneyimin Unutulmazlığı;
Anıların yok edilmesi deneyimin değerini büyük ölçüde yok eder.
Bu sebeple unutulmaz anılar yaratmak, yaşadığımız deneyim ne kadar çileli olursa olsun kötü bir his yaşatmaz. Dağları tırmanmak veya ormanda yürüyüş yapmak gerçek zamanda çoğunlukla eziyettir ama onlara değer kazandıran şey amaca ulaşmanın hem acısının hem de keyfinin unutulmaz olacağına dair beklentidir.
(Ör: Unutulmaz Turizm Deneyimi)
27. Doğal Seçenek;
Varsayılan seçenek doğallıkla normal seçim olarak algılanır.
Normal seçimden sapmak, daha uzun uzadıya düşünmeyi gerektiren, daha fazla sorumluluk isteyen ve hiçbir şey yapmamaktansa pişmanlığa yol açması daha mümkün olan zarar verici bir eylemde bulunmaktır.
Bunlar, ne yapacağından emin olmayan birinin kararına rehberlik edebilecek güçlü etmenlerdir. (Ör: SMS iptalinin size bırakılması)
Barbaros Mh. Begonya Sk.
Nidakule No:1 Ataşehir / İstanbul